Enfeksiyon etkenlerinin sağlam kişilere bulaştırılmasında rol oynayan eklem bacaklılara ( bit, pire, sivrisinek) vektör denilmektedir. Vektörler tarafından oluşan hastalıkların çeşitli yayılma etmenleri vardır.
Canlı Etmenler
- Etken
- Vektör
- Konak
Cansız Etmeler
- Çevre
- İklim
Sosyoekonomik Faktörler
- Savaş
- Ekonomi
- Kültür
Canlı etmenlerin bir arada olduğu ve iklimi elverişli bölgelerde (genellikle tropikal iklime sahip bölgeler) oluşan hastalıklar, eğer ekonomik durum da bozuk ise mücadele edilecek kaynakların yetersizliği nedeniyle sıklıkla görülmektedir. Hastalıkların yayılmasındaki bir diğer önemli husus da insanların hijyen kurallarına uymaması ve yaşadıkları çevrede çöp ve tuvalet atıklarının kontrol altına alınamamasıdır.
- Sivrisineklerle; Sıtma,
- Karasineklerle; Tifo, kolera, dizanteri, trahom,
- Tatarcıklarla; Tatarcık humması, leismaniasis, kalaazar,
- Bitlerle; Riketsiya hastalıkları, tifüs, rekürant humma,
- Pirelerle; Veba ve bazı riketsiya hastalıkları,
- Kenelerle; Riketsiya hastalıkları, kayalık dağlar humması, sumatra humması, tularemia, ensefalitler gibi hastalıklar bulaşmaktadır.
Vektörlerle bulaşan hastalıklar insandan insana bulaşabilir fakat bunun için bir vektör gerekmektedir.
Vektörlerle bulaşan hastalıkların özellikleri:
- Sıcaklık, nem değişiklikleri
- Aşırı yağış
- Kış sıcaklıklarının etkisi
- Şehirleşme
- Bitki örtüsündeki değişiklikler
- Vektörlerle mücadele stratejilerinin oluşturulması
- Odakların ortadan kaldırılması ya da azaltılması
- Biyolojik metotlar
- Kimyasalların kullanılması
- Mekan/sınırlı alanlarda mücadele
- Çevrenin modifikasyonu (vektör-konak karşılaşmasını en aza indirmek)
Hastalıklarla Mücadele Yolları
- Vektörlerle bulaşan hastalıklarla mücadele üç koldan yürütülmektedir.
Vektörlerle savaş: Özellikle kırsal kesimde vektörler önemli sağlık sorunlarına yol açarlar. Bölge halkına yönelik sağlık eğitimi yapmak ve vektörlerin hastalıkları bulaştırmadaki rolü anlatılmalıdır. Ayrıca halka vektörlerle savaş yöntemleri öğretilmelidir. Gerekli durumlarda çevre sağlığı personeli direkt katkılarla vektörlerle savaş yöntemlerinin uygulanmasında halka yardımcı olmalıdır.
- Çevre sağlığı ekibinin halka yardımcı olabileceği hususların başında şunlar vardır: Bataklıkların kurutulması, gübrelik ve çöplüklerin ilaçlanması, gıda maddelerinin sağlık koşullarına uygun olarak üretilip saklanması, başıboş hayvanlarla mücadele edilmesi.
Sağlıklı kişiye yönelik önlemler: Aşısı olan hastalıklar için en ideal korunma yöntemi aşılamadır. Sarıhumma ve epidemik tifüsten bu yolla korunma sağlanabilir. Ancak bu aşılar yaygın olarak kullanılmayıp, hastalık bölgesinde risk altında olanlara uygulanır. Hastalığın sık görüldüğü bölgelerde sık sık sağlık taramaları yapılıp, kan örnekleri alınarak incelenmelidir. Hastalıkların endemik olarak görüldüğü bölgelerde bireylere basit yöntemlerle korunmaları (camlara tel takılması, yatarken cibinlik kullanılması vb.) önerilir.
Kaynağa yönelik önlemler: Vektörlerle bulaşan hastalıkların bazıları ulusal, bazıları da uluslararası bildirimi zorunlu hastalıklardandır. Veba, lekeli humma ve sarıhumma Dünya sağlık örgütüne (WHO) bildirilir. Veba, sarıhumma, sıtma, kalaazar ise ulusal bildirimi yapılması gereken hastalıklardır.
- Tecrit ile hasta kişinin vektörlerle temasının önlenmesi gerekir.
- Hastalık ne kadar erken teşhis edilirse tedavisi de o kadar kolay ve başarılı olur. Diğer bulaşıcı hastalıklarda olduğu gibi vektörlerle bulaşan hastalıklarda da portörler önemli rol oynarlar. Bu nedenle zaman zaman yapılacak taramalarla portörler tespit edilerek tedaviye alınmalıdırlar.
- Şu anda görülmeyen yeni enfeksiyonlar karşımıza çıkabilir.
- Sorumlu vektörün saptanması önemlidir.
- Vektörün özelliklerine göre mücadele yapılmalı.
- Popülasyon sayısını düşürmek amaçlanmalı ve çevrenin korunması öncelik taşımalı.
- Sorumlu kurumların etkili mücadelesi sınırlı sayıda vektör için başarılıdır.
- Diğer türlerde bireysel mücadele öne çıkmaktadır.
- Bireysel mücadelenin de kolektif yapılması başarıyı arttırır.
